همه چیز در مورد حق انتفاع – شرایط انتقال مال به دیگری

وکیل ملکی تهران در این خصوص توضیح میدهد:

” در بین مردم مصطلح است که عرفا هرگاه مایل باشند، مال خود را به فرزندانشان یا به دیگری انتقال دهند، ولی در طول حیات خود از آن شخصا استفاده کنند، میگویند : مال خود را به فرزندانم صلح عمری می کنم .”

اما از نظر حقوقی این رفتار حقوقی، یعنی انتقال مال، همراه با انتقال حق انتفاع است و تنها بر عقد صلح مطرح نمی شود، ممکن است با انتقال عقد بیع همراه باشد.

← البته لازم به ذکر است: انتقال موضوع حق انتفاع در مورد عقد اجاره صدق نمی کند.

 تعریف حق انتفاع

ماده 40 قانون مدنی اشعار دارد :

حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص میتواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند.

بنابراین حق انتفاع یکی از شاخه های مالکیت است که در اثر عمل حقوقی می تواند از آن جدا کرد یا هر مالی می تواند هنگام انتقال با حق انتفاع همراه باشد. ( دکتر کاتوزیان ص 52 کتاب قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی)

حق انتفاع در قانون سه نوع است :

الف: عمری (عمرا) ب : رقبی (رقبا) ج : سکنی (سکنا)

♦ الف : عمری:ماده 41 قانون مدنی، حقی انتفاعی است که : بموجب عقدی ( قراردادی ) از طرف مالک برای شخص به مدت عمرخود یا عمر منتفع و یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد، دارد.

♦ ب : رقبی : ماده 42 قانون مدنی در تعریف رقبی :  رقبی، حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار می گردد.

♦ ج:  سکنی : ماده 43 قانون مدنی :  اگر حق انتفاع عبارت از سکونت در مسکنی باشد، سکنی یا حق سکنی نامیده می شود و این حق ممکن است بطریق عمری یا بطریق رقبی برقرار شود.

• نکته قابل توجه :

حق انتفاع یک حق عینی است که مانند هر حق عینی قابل انتقال، وصیت و میراث است و نیز قابل رجوع است و علی الاصول باید مدت در آن ذکر شود و قبض شرط صحت آن است ( ماده 47 قانون مدنی ): در حبس، اعم از عمری و غیره، قبض شرط صحت است و مالک مال می تواند برای منتفع در قرارداد برای حفظ مال یا غیره تصریح نماید .

(البته شایان توجه است که در مورد تعریف تسلیم و قبض اگر به ماده 367 قانون مدنی توجه کنیم، بیان می کند : تسلیم عبارت است از دادن مبیع به تصرف مشتری، به نحوی که متمکن از انحاء تصرفات و انتفاعات باشد و قبض عبارت است استیلا مشتری بر مبیع )

در مورد مدت حق انتفاع

نکته قابل توجه این است که قانون مدنی در ماده 44 تاکید کرده است:

در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی معین نکرده باشد حبس مطلق بوده و حق مزبور تا فوت مالک خواهد بود مگر اینکه مالک قبل از فوت خود رجوع کند .

و نیز در تعریف حبس مطلق برخی حقوقدانان معتقدند :

حبس مطلق  : عقدی است جایز و با مرگ و حجر منتفع منحل می شود ( دکتر امامی ص 60 جلد 1)

حق انتفاع برای چه کسی ممکن است ایجاد شود ؟

نکته دیگر اینکه حق انتفاع برای شخصی ایجاد می شود که هنگام عقد وجود داشته باشد و صدر ماده 45 قانون مدنی تصریح کرده است:

در موارد فوق حق انتفاع را فقط درباره شخص یا اشخاصی می توان برقرار کرد که در حین ایجاد حق مزبور وجود داشته باشند ولی ممکن است حق انتفاع تبعا برای کسانی هم که در حین عقد بوجود نیامده اند برقرار شود و مادامی که صاحبان حق انتفاع موجود هستند حق مزبور باقی و بعد از انقراض آنها حق زائل می گردد .

پس در مورد مورد حمل (جنین) حق انتفاع موضوعیت دارد زیرا

حمل ( جنین در دل مادر زنده است و وجود دارد ) و در ذیل این ماده قانونگذار تاکید کرده است :…… ولی ممکن است حق انتفاع تبعاً برای کسانی هم که درحین عقد بوجود نیامده اند برقرار شود و مادامی که صاحبان حق انتفاع موجود هستند، حق مزبور باقی و بعد از انقراض آنها حق زائل می گردد . مفهوم مخالف : یعنی کسی نمی تواند حق انتفاع مال خود را بدینگونه بیان کند مثال: حق انتفاع خانه خود را در صورتیکه ازدواج کردی و بچه دار شدی به فرزندت انتقال می دهم، آینده و وفق نظر آقای کاتوزیان چون : حمل، پیش از تولد نیز موجود است و اگر زنده متولد شود، حق انتفاعی را که به سود او ایجاد شده است تملک می کند چنانکه در مورد وصیت – قانون مدنی در ماده 851 تاکید کرده است: وصیت برای حمل صحیح است لیکن تملک او منوط است بر اینکه زنده متولد شود.

در مورد مخارج موضوع حق انتفاع :

مخارج مالی که موضوع حق انتفاع است برعهده مالک است و قانون مدنی در ماده 49 بیان کرده است : – مخارج لازمه برای نگهداری مالی که موضوع انتفاع است برعهده منتفع نیست، مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد.

نحوه استفاده منتفع از موضوع حق انتفاع:

منتفع باید از مالی که موضوع حق انتفاع است، سو استفاده نکرده و در حفاظت آن تعدی و تفریط ننماید ( ماده 48 قانون مدنی)

در مورد تلف شدن مال :

اگر در حفظ مال موضوع حق انتفاع، منتفع تعدی و تفریط نکرده باشد، منتفع مسئولیت ندارد و قانون مدنی در ماده 50 بیان نموده است :

اگر مالی که موضوع حق انتفاع است بدون تعدی یا تفریط منتفع تلف شود، مشارالیه مسئول آن نخواهد بود.

منتفع در چه شرایطی در مورد موضوع حق انتفاع ضامن است؟

وفق ماده 52 قانون مدنی، منتفع در دو صورت ضامن ضررهای مالک است :

1 – در صورتی که منتفع از مال موضوع انتفاع سوءاستفاده کند .

2 –  در صورتی که شرایط مقرر ازطرف مالک را رعایت ننماید و این عدم رعایت موجب خسارتی بر موضوع حق انتفاع باشد.

سوال مهم این است:

♦ اگر مالک مال آن را به دیگری انتقال داد، تکلیف منتفع چه می شود؟

قانون مدنی در ماده 53 در این باره تعیین تکلیف نموده است و اشعار دارد :

انتقال عین از طرف مالک به غیر، موجب بطلان حق انتفاع نمی شود، ولی اگر منتقل الیه، جاهل باشد که حق انتفاع متعلق به دیگری است، اختیار فسخ معامله را خواهد داشت.